Mükellef tarafından ikmalen, re’sen veya idarece tarh edilen vergilerle bunlara ilişkin vergi ziyaı cezaları uzlaşmaya konu edilebilir. Fakat her vergilendirme ve vergi ziyaı cezası uzlaşma konusu edilemez. Kaçakçılık kapsamında değerlendirilen vergi ziyaı hallerinde kesilen cezalar için uzlaşma yolu kapalıdır.
Uzlaşma tarhiyat öncesi ve tarhiyat sonrası olmak üzere iki şekilde yapılabilir. Tarhiyat öncesi yapılacak olan uzlaşmanın kapsamı tarhiyat sonrası yapılacak olan tarhiyata göre daha geniştir. Tarhiyat öncesi yapılan uzlaşmanın kapsamına vergi incelemeleri sonucunda bulunan matrah veya matrah farkları üzerinden alınacak vergi, resim ve harçlar ile bunlara ilişkin olarak kesilecek vergi ziyaı cezası, usulsüzlük ve özel usulsüzlük (VUK m.351-355) cezaları girmektedir. Vergi hatası, matrah hataları, vergi miktarında hatalar, mükerrer vergilendirme, mükellefin şahsında hata, mükellefiyette hata, mevzuda hata, vergilendirme veya muafiyet döneminde hata halleri kanunda sayılan uzlaşmaya konu edilebilecek örnek durumlardır. Kanun bunları tadadi saymış, vergi kaçakçılığına neden olan bir durum meydana gelmedikçe meşru sayılacak her hususa uzlaşma kapısını açık bırakmıştır. Ayrıca tarhiyat sonrası gidilebilecek uzlaşmanın aksine tarhiyat öncesi uzlaşmada herhangi bir meblağ sınırı yoktur. Diğer bir deyişle vergi uzlaşma komisyonlarının uzlaşmaya tabi tutulacak miktar açısından tarhiyat öncesi uzlaşmada yetki sınırı öngörülmemiştir. Meblağ ne olursa olsun tarhiyat öncesi uzlaşma yolu, yukarıda sayılan haller dışında açıktır. Tarhiyat öncesi uzlaşma talebini, nezdinde inceleme yapılan mükellefin incelenmesine ilişkin olarak tutulan son tutanağın tanzim edilmesine kadar geçen sürede mükellef her zaman yapabilir.
Uzlaşma talebi yazılı şekilde yapılır. Uzlaşma komisyonuna yapılacak olan yazılı başvuru neticesinde uzlaşma komisyonunca uzlaşma müzakeresi için bir tarih atanacaktır. Uzlaşma talebi, komisyona iletilmeden önce idare bünyesinde bulunan sekretarya tarafından incelenecektir. Sekretarya uzlaşma talebinin kabul edilebilir olup olmadığına ilişkin yapacağı incelemede talebin yazılı (doğrudan dilekçe ya da posta ile taahhütlü olarak) ve süresi içerisinde yapılmasına, uzlaşmaya konu halin komisyonun yetkisi içerisinde bulunup bulunmadığına dikkat edecektir. Diğer yandan kanun kısmi uzlaşma talebini kabul ederek uzlaşmaya konu vergi ya da cezanın belli bir miktarının uzlaşmaya konu edilebilmesinin önünü açmıştır.
Mükellefin uzlaşma müzakeresine katılmaması, müzakereye gelmiş olsa bile tutanağı imzalamaması veya ihtirazi kayıt koyması halinde uzlaşma sağlanamamış olur. Sayılan bu durumlarda mükellefin tarhiyat sonrası uzlaşma hakkı da ortadan kalkar. Mükellefin uzlaşmaya katılmaması veya uzlaşma tutanağını tebliğ almaktan kaçınması halinde bu durum bir tutanağa bağlanır ve bu tutanak mükellefe posta yoluyla iletilir. Bu durumda da uzlaşma sağlanamamış olur. Uzlaşma sağlanamaması halinde vergi dairesi inceleme raporunda öngörülen matrah veya matrah farkı üzerinden vergilendirme cihetine gider. Açıklanan şekilde yapılan vergilendirme işlemine göre tebliğ edilen ihbarnameye karşı genel esaslar çerçevesinde 30 gün içerisinde yargısal ve idari başvuru yollarına gitmek mümkündür. Yargı yolu vergi mahkemelerinde görülen iptal davası iken idari yol indirim talebidir. Tebliğ alan mükellef belirlenen meblağı vade tarihi içerisinde ödeyeceğini taahhüt etmesi ya da kanunda sayılan teminatlardan (6183 s.lı kanun m.10’da sayılan) en az birini göstermesi halinde vade tarihinin sonundan itibaren üç ay içerisinde ödeyeceğini bildirmesi koşulu ile indirimden yararlanabilecektir. Mükellefin indirim talebi geçerli ise vergi ziyaı cezalarında ilk kez ceza alan mükellefin cezasının yarısı, takip kesinleşmişse üçte biri indirilir. Usulsüzlük ve özel usulsüzlük cezalarının ise üçte biri indirilir. Ancak önemli bir husus şudur ki indirim hakkından faydalanmak isteyen mükellef aynı zamanda dava hakkını kullanamayacaktır. Şayet dava hakkını kullanmışsa da indirim hakkından faydalanamayacaktır.
Tarhiyattan önce yapılan uzlaşma talebindeki koşullar tarhiyattan sonraki uzlaşmada da geçerlidir. Nitekim kanun ve yönetmelik esasında tarhiyattan sonra yapılan uzlaşma talebini esas alarak düzenleme yaptığı açıktır. Tarhiyat sonrası yapılan uzlaşma talebi vergi/ceza ihbarnamesinin mükellefe tebliğ tarihini izleyen günden itibaren 30 gün içerisinde yapılması gerekmektedir. Uzlaşma talebi için sayılan şartlar tarhiyat öncesi ve sonrası için ortaktır. Diğer yandan, tarhiyat sonrasında uzlaşma talebinin reddi yazısı mükellefe ulaştığında dava açma süresi henüz sona ermemişse mükellef ister uzlaşma talebini yenileyebilecektir isterse de yargı yoluna girişecektir.
Uzlaşmaya varıldığı takdirde yargı yoluna gidilemez. Uzlaşma komisyonunca tutulan tutanaklar uzlaşmaya varıldığına ilişkinse bu tutanaklar artık kesinlik arz etmekte olup artık dava yolu kapanmıştır. Tutanakta tespit edilen durumlar hakkında dava yoluna gidilemez ve aynı şekilde idari başvuru yolları kapanmış olur. Uzlaşma talep eden mükellef aynı vergi veya ceza için uzlaşma talebinden önce dava açmışsa dava, uzlaşma sonucu vergi mahkemelerince bekletici sorun olarak değerlendirilecektir. Herhangi bir sebeple incelenir ve karara bağlanırsa bu karar hükümsüz sayılır. Uzlaşmanın sağlanamaması halinde mükellef veya cezanın muhatabı tarhedilen vergiye veya kesilen cezaya, uzlaşmanın sağlanamadığına dair tutanağın kendisine tebliğinden itibaren genel usul hükümlerine göre vergi mahkemesinde dava açabilir. Uzlaşmamaya ilişkin tebligat mükellefe ulaştığında dava açma süresi geçmiş veya 15 günden az kalmışsa dava açma süresi tutanağın tebliği tarihinden itibaren 15 gün daha uzar (VUK Ek m.7/4). Tarhiyat sonrasında da hem indirim hem de uzlaşma hakkının aynı anda kullanılması mümkün değildir. Uzlaşma talebinde bulunan mükellef uzlaşma tutanağı tarafınca imza altına alınana dek uzlaşmadan vazgeçtiğini bildirerek vergi/cezalar için indirim hakkını kullanabilir. Uzlaşma tutanağı mükellefçe imzalandıktan sonra uzlaşma tutanağının kesinliği ve tarafınca da kabul edilmesi anlamı içerdiği için artık indirim ve yargı yolu kapanmış olacaktır.